90 lat Centralnego Archiwum Wojskowego

"Trudno mówić dzisiaj o pogłębionych badaniach historycznych bez kwerend archiwalnych. Z bogatych zasobów Centralnego Archiwum Wojskowego korzystają zarówno środowiska historyków krajowych, jak i zagranicznych. Często sięgają po materiały pochodzące z okresu powstań narodowych, I i II wojny światowej, II Rzeczypospolitej, PRL, aż po materiały najbardziej współczesne, dokumentujące udział polskich żołnierzy w misjach w Iraku, Afganistanie, czy też dokumenty świadczące o przeobrażeniach w siłach zbrojnych" - dodaje dr Żak.

Początki Centralnego Archiwum Wojskowego sięgają dyspozycji rozkazu Sztabu Generalnego Wojsk Polskich nr 36 z 2 grudnia 1918 r. Oddział VII Sztabu oraz Instytut Wojskowo-Naukowy otrzymały zadanie gromadzenia archiwaliów wojskowych do "ogólnego archiwum wojennego", które było komórka Instytutu. Okólnik nr 351 kierownika Ministerstwa Spraw Wojskowych z 14 grudnia potwierdził utworzenie "centralnego archiwum wojskowego". Początkowo było ono komórką archiwalną Instytutu Historyczno - Wojskowego, później Wojskowego Instytutu Naukowo-Wydawniczego.

W sierpniu 1919 r. określono organizację i zakres zadań Centralnego Archiwum Wojskowego jako instytucji autonomicznej, sprawującej władzę zwierzchnią nad referentami archiwalnymi dowództw okręgów generalnych.

Pierwszą siedzibą Archiwum był warszawski Pałac pod Blachą. Część zasobu mieściła się również w Forcie Włodzimierza. Na przełomie lat 1920/1921 całość akt przeniesiono do Fortu Włodzimierza (od 1921 r. Fortu Legionów).

W 1927 roku Centralne Archiwum Wojskowe przemianowano na Archiwum Wojskowe i podporządkowano szefowi Wojskowego Biura Historycznego.

Archiwum gromadziło akta dawne, akta polskich formacji zbrojnych do 1918 roku, akta wojskowe wytworzone po 1918 roku, a także akta wojskowe obce. Inwentaryzowano rozkazy, akta operacyjne i organizacyjne, prasę.

Na czele archiwum w okresie II Rzeczypospolitej stali: w latach 1918-1933 - ppłk dr Bronisław Pawłowski, po nim patron archiwum - major Bolesław Waligóra.

Początkowy zasób Archiwum stanowiły akta rosyjskie Generał- Gubernatora Warszawskiego, I Korpusu Wschodniego, Polskiej Siły Zbrojnej oraz dokumentacja Legionów Polskich i Polskiego Korpusu Posiłkowego. W okresie międzywojennym uzupełniano zasoby. Od 1929 r. w archiwum systematycznie gromadzono dokumenty centralnych instytucji wojskowych powstałe po 1918 roku. Zgromadzono tu obszerną dokumentację wojny polsko-bolszewickiej z lat 1919 -1920.

5 września 1939 roku major Bolesław Waligóra, kierownik archiwum, otrzymał rozkaz przygotowania ewakuacji archiwum. Rok wcześniej, w czerwcu 1938 roku Waligóra opracował i przedstawił szefowi Sztabu Głównego projekt instrukcji mobilizacyjnej "Wojskowa służba archiwalna w czasie wojny". Niestety, projekt nie został rozpatrzony przez zwierzchników i w chwili wybuchu wojny archiwum nie miało ani zarządzenia mobilizacyjnego, ani instrukcji postępowania z aktami wojskowymi. Mimo to, archiwiści zabezpieczyli najcenniejszą dokumentację, m.in. tajne dokumenty Generalnego Inspektoratu Sił Zbrojnych i dowództw powstań śląskich.

9 września w Brześciu dokumenty pod opieką majora Ottona Laskowskiego, szefa Wojskowego Biura Historycznego, załadowano na pociąg II rzutu Naczelnego Dowództwa. 12 września transport przybył do Złoczowa, a następnie do Brodów. Transport był kilkakrotnie bombardowany. Akta samochodami przewieziono do Tarnopola, a stamtąd do Horodecki. Spalone zostały akta Biura inspekcji GISZ. Zniszczeniu uległa także znaczna część akt Referatu Historycznego DOK nr VII i relacje uczestników Powstania Wielkopolskiego. Zginęły prawie wszystkie akta Oddziału I i IV Naczelnego Wodza. 17 września transport przekroczył granicę Rumunii.

W lutym 1940 r. mjr Waligóra pod pseudonimem Bolesław Wawer przybył do Francji. 4 marca 1940 r. w Paryżu reaktywowano Wojskowe Biuro Historyczne. Generał Marian Kukiel podpisał rozkaz określający organizację i skład osobowy Wojskowego Biura Historycznego w ramach którego utworzono Referat Archiwalny, kierowany przez majora Waligórę.

W czerwcu, w obliczu niemieckiego zagrożenia skrzynie z dokumentami przewieziono z Paryża do Angers, a następnie do Saintes, gdzie 18 i 19 czerwca 1940 r. protokolarnie spalono część akt. Pozostałe dokumenty wraz z personelem ewakuowane zostały do Anglii. Major Bolesław Waligóra został kierownikiem Archiwum Sztabu Naczelnego Wodza. Mimo trudności, przystąpił do porządkowania akt przywiezionych z Francji. We wrześniu 1940 r. Archiwum Sztabu Naczelnego Wodza przejęło fragmentaryczne akta l Dywizji Grenadierów. Rozpoczęto zbierać sprawozdania z udziału w kampanii francuskiej. Major Bolesław Waligóra zginął l listopada 1940 r., podczas nocnego bombardowania Londynu. Został pochowany na cmentarzu Streatham Hill w południowej części Londynu.

Część akt archiwum udało się wywieźć do Instytutu Józefa Piłsudskiego w Nowym Jorku. Natomiast akta pozostawione w kraju zostały przejęte Archiwum Wojskowe Wehrmachtu i zgromadzone w składnicy w Gdańsku-Oliwie. Pod koniec 1944 r. władze niemieckie rozpoczęły ewakuację składnicy. Ostatecznie z przechowywanych w gdańskiej placówce zbiorów ocalało około dziesięciu tysięcy metrów bieżących archiwaliów. W czasie wojny część przedwojennego zasobu archiwum przejęta przez Rosjan.

W 1964 roku strona sowiecka w ramach rewindykacji zwróciła około 150 metrów bieżących akt. Znacząca część akt pozostaje w Ośrodku Przechowywania Zbiorów Historyczno-Dokumentacyjnych w Moskwie.

Archiwum wznowiło działalność w 1944 roku. Początkowo był to wydział Wojskowego Instytutu Naukowo-Wydawniczego. Jego zadaniem było "gromadzenie akt wojskowych wszystkich instytucji i jednostek WP - roztoczenie nad nimi fachowej opieki przez odpowiednie porządkowanie i konserwację".

W sierpniu 1945 r. w Gdańsku-Oliwie, utworzono Centralne Archiwum Wojskowe. Początkowo placówka podlegała pod Główny Zarząd Polityczno-Wychowawczy Wojska Polskiego. W 1947 roku podporządkowano została Głównemu Zarządowi Informacji. W 1951 r. przeniesiono Centralne Archiwum Wojskowe do Warszawy, a placówka w Oliwie została rozformowana. Siedziba Archiwum znajdowała się w Forcie Sokolnickiego. W latach 50. archiwum otrzymało dodatkowe pomieszczenia w Wesołej. Od 1972 r. siedziba Centralnego Archiwum Wojskowego mieści się w Rembertowie, znajdującym się obecnie w granicach Warszawy.

Po 1945 roku starano się scalić rozproszone w kraju i za granicą zbiory przedwojennego archiwum. Zbierano akta Wojska Polskiego z lat 1943-1945 oraz sukcesywnie przejmowano dokumentację wytworzoną przez instytucje i jednostki wojskowe po 1945 roku.

W latach 70. placówka przejęła m.in. akta archiwum Sztabu Generalnego oraz dokumentację archiwum byłego Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego. Z końcem lat 80. placówka otrzymała z Centralnego Archiwum MSW akta II Oddziału Sztabu Głównego i samodzielnych referatów informacyjnych Dowództw Okręgów Korpusów z okresu międzywojennego.

Po 1989 roku zasoby Archiwum wzbogacono m.in. o ponad milion sto tysięcy stron kserokopii akt ze zbiorów archiwalnych w Rosji, na Litwie, Białorusi i Ukrainie.