215. rocznica II rozbioru Polski

Rozbiorami Polski określa się trzy podziały terytorialne państwa polskiego dokonane w latach 1772, 1793 i 1795 przez sąsiednie państwa: Rosję, Austrię i Prusy. Po śmierci króla Augusta III Sasa (1763) w Polsce powstały dwa obozy polityczne: tzw. Familia pod przewodnictwem rodziny Czartoryskich, postulująca sojusz z Rosją i reformy mające przywrócić świetność Rzeczypospolitej oraz tzw. republikanie, których program opierał się na obronie "złotej wolności" szlacheckiej i sprzeciwie wobec zmian ustrojowych.

Na ich czele stała rodzina Potockich. Republikanie dążyli do sojuszu z Austrią i Francją, a ich koncepcje zbieżne były z interesami sąsiadów Rzeczypospolitej, już od 1732 roku istniało bowiem porozumienie (tzw. układ Loewenwolda) między przyszłymi krajami rozbiorowymi o niedopuszczaniu do zmian ustrojowych w Polsce. Początkowo caryca Katarzyna II chciała sama uzależnić Polskę, jednak częste niepokoje wewnętrzne, zwłaszcza trwająca cztery lata (1768-1772) konfederacja barska, przekonały cesarzową, że nie utrzyma w ryzach Polaków. Ostatecznie 5 sierpnia 1772 roku Rosja, Prusy i Austria zawarły konwencję mającą na celu zabór znacznych części terytorium Rzeczypospolitej.

W wyniku I rozbioru Prusy uzyskały: Warmię, województwo pomorskie, malborskie i chełmińskie (bez Gdańska i Torunia) oraz tereny położone nad Notecią i Gopłem, łącznie 36 tys. km2 z 580 tys. mieszkańców. Rosja zajęła tereny położone na wschód od Dźwiny, Drui i Dniepru, obejmujące 92 tys. km2 i 1,3 mln ludności. Austria otrzymała południową część województwa krakowskiego i sandomierskiego, księstwa oświęcimskie i zatorskie, województwo ruskie (bez ziemi chełmskiej) oraz część województwa bełskiego, razem 83 tys. km2 i 2, 6 mln ludności. Na żądanie zaborców traktat rozbiorowy miał zatwierdzić Sejm Rzeczypospolitej.

Poza traktatem musiał on przyjąć niekorzystne uchwały gospodarcze i handlowe. Skonfederowany Sejm, nazwany później Wielkim, podjął jednak także próbę reformy państwa, uchwalając Konstytucję 3 Maja (1791), powołując Radę Nieustającą i Komisję Edukacji Narodowej, uchwalając zwiększenie armii do 30 tys. żołnierzy i jej reorganizację oraz przeprowadzając reformę skarbową. Bezpośrednią przyczyną II rozbioru stała się przegrana Rzeczpospolitej w wojnie polsko-rosyjskiej 1792 roku, toczonej w obronie Konstytucji 3 Maja. Król ugiął się przed żądaniami Katarzyny II i w lipcu 1792 roku przystąpił do konfederacji targowickiej, zawiązanej w obronie wolności szlacheckich i przeciw ustanowionej konstytucji. Przywódcy patriotycznego stronnictwa reform musieli opuścić kraj.

Wykorzystując kapitulację Stanisława Augusta Poniatowskiego wobec Rosji i przejęcie rządów w kraju przez targowiczan król Prus Fryderyk Wilhelm II zażądał wcielenia Wielkopolski do Królestwa Prus. Miała być ona ekwiwalentem za niepowodzenia armii pruskiej w wojnie przeciwko rewolucyjnej Francji. W przeciwnym razie groził wycofaniem się Prus z koalicji antyfrancuskiej. Szybko przekształciło się ono w propozycję II rozbioru części ziem Rzeczypospolitej pomiędzy Rosję i Prusy. 23 stycznia 1793 roku doszło do podpisania traktatu rozbiorowego między Katarzyną Wielką a Fryderykiem Wilhelmem II, w wyniku którego wojska pruskie weszły do Wielkopolski, a rosyjskie do wschodniej Polski.

22 lipca deputacja Sejmu grodzieńskiego, obradującego pod lufami armat wojsk rosyjskich podpisała traktat z Rosją, w którym Rzeczpospolita zrzekła się województw: mińskiego, kijowskiego, bracławskiego i podolskiego oraz części wileńskiego, nowogródzkiego, brzesko-litewskiego i wołyńskiego (250 tys. km2). 19 sierpnia traktat ten ratyfikował poseł rosyjski Jakow Sievers. 25 września 1793 roku po niemej sesji podpisano traktat z Prusami, w którym otrzymały one Gdańsk i Toruń oraz województwa gnieźnieńskie, poznańskie, sieradzkie (z Wieluniem), kaliskie, płockie, brzesko-kujawskie, inowrocławskie, ziemię dobrzyńską oraz części krakowskiego, rawskiego i mazowieckiego (58 tys. km2).

Caryca Katarzyna II Wielka mściła się w ten sposób za niewierność wasalnej Rzeczypospolitej, a obie monarchie rozbiorowe oczyszczały sobie przedpole do rozprawy z rewolucyjną Francją. Dodatkowo w okrojonej już znacznie Rzeczypospolitej utrzymany został istniejący dotąd, dogodny dla zaborców ustrój demokracji szlacheckiej, przy słabej centralnej władzy królewskiej. W 1793 roku odbył się w Grodnie sejm rozbiorowy, który pod presją obu zaborców wyraził milczącą zgodę na kolejny rozbiór kraju, zawarł nierównoprawny traktat pokojowy z Rosją, przywrócił Radę Nieustającą, rozwiązał też konfederację targowicką. Był to ostatni sejm Polski szlacheckiej.

W rozbiorze tym nie brała udziału Austria, zajęta wojną z rewolucyjną Francją. Austria formalnie nie biorąca udziału w II rozbiorze dopiero 3 stycznia 1795 roku zawarła za plecami Prus tajną konwencję z Rosją o III rozbiorze Polski, na mocy której cesarz Franciszek II Habsburg przystępował do traktatu drugiego rozbioru, ale tylko w granicach zaboru rosyjskiego. Klęska skierowanego przeciwko rozbiorom powstania kościuszkowskiego (1794) spowodowała ostateczną likwidację państwa polskiego. Po długich sporach 24 października 1795 roku państwa rozbiorowe ustaliły granice podziału pozostałych ziem polskich. W wyniku III rozbioru Rosja otrzymała resztę ziem litewskich, białoruskich i ukraińskich na wschód od Bugu i linii Niemirów- Grodno, o łącznej powierzchni 120 tys. km2 i 1,2 mln ludności.

Prusy - pozostałą część Podlasia i Mazowsza z Warszawą wraz ze skrawkami Żmudzi i Małopolski o powierzchni 55 tys. km2 i 1 mln ludności. Austria - Kraków i część Małopolski pomiędzy Pilicą, Wisłą i Bugiem, część Podlasia i Mazowsza o łącznej powierzchni 47 tys. km2 i 1,2 mln ludności. Wywieziony do Grodna król Stanisław August Poniatowski abdykował 25 listopada 1795 roku. Mocarstwa rozbiorowe zawarły tzw. konwencję petersburską (1797), która obejmowała postanowienia w sprawie długów państwa i króla polskiego oraz zobowiązanie, że monarchowie zaborczy nigdy nie będą używać określenia Królestwo Polskie. (PAP)