Lewocza

Nie można tego miasta nie odwiedzić. Nazywano je „słowacką Norymbergą” – zapewne ze względu na odgrywaną przez nie rolę ważnego ośrodka handlowego. W XIX w. stało się z kolei ośrodkiem słowackiego odrodzenia narodowego – i nic dziwnego, czuwa bowiem nad nim duch jednego z najsłynniejszych artystów tej ziemi, Mistrza Pawła z Lewoczy.

Rozwój Lewoczy – podobnie jak całego Spiszu – został zahamowany najazdami tatarskimi w 1. poł. XIII w. Miasto stało się później silnym ośrodkiem osadnictwa saskiego, które przyczyniło się do jego wzrastającej prosperity. Pierwsza pisemna wzmianka pochodzi z dokumentu wydanego w 1249 r. (a więc krótko po najazdach tatarskich) przez króla Belę IV. W roku 1271 Lewocza staje się siedzibą Związku Sasów Spiskich. Otrzymane w 1321 r. prawo składu okazało się zalążkiem długotrwałego konfliktu z Kieżmarkiem. Od 1419 r. lewoccy kupcy zostali zwolnieni z podatku na terenie Węgier.

Największy rozkwit miasto przeżywało w 2. poł. XV w., czego wyrazem była wizyta Macieja Korwina w 1474 i spotkanie Jagiellonów w 1494 r. (pamiątką tego wydarzenia jest ołtarz Panny Marii Śnieżnej w kościele św. Jakuba). Znane stało się lewockie rzemiosło, zasłynęli zwłaszcza złotnicy, płóciennicy czy miedziorytnicy. Lewocza staje się ośrodkiem rzeźby, a z pracowni Mistrza Pawła, który osiedla się tutaj ok. 1519 r., wychodzą rzeźby, bez których trudno dzisiaj sobie wyobrazić wnętrza spiskich kościołów.

Następne stulecie zapisało się w dziejach powolnym upadkiem znaczenia miasta, choć nadal pozostawało ważnym ośrodkiem kulturalnym.

Połowa XIX w. przyniosła do miasta zew rodzącego się słowackiego ruchu narodowego – wraz z uczniami Ľudovíta Štúra z Bratysławy, którzy protestowali przeciwko zakazowi jego wykładów. To właśnie w Lewoczy po raz pierwszy odśpiewano pieśń ze słowami Janka Matúški Nad Tatrou sa blýska do melodii piosenki ludowej Kopala studienku, którą dziś zna każde słowackie dziecko (zwłaszcza w dobie międzynarodowych sukcesów słowackich hokeistów!) jako hymn narodowy.

Lewocza ponownie zaistniała na politycznej mapie Europy Środkowej i Wschodniej w styczniu 1998 r., kiedy doszło tu do szczytu prezydentów państw tego regionu.

Miejsca, które warto zobaczyć

Centrum miasta stanowi plac Mistrza Pawła (Nám. Majstra Pavla). Najcenniejsze budynki to kościół św. Jakuba i renesansowy ratusz z charakterystycznymi arkadami. Pierwotny budynek ratusza powstał w XV w., ale został zniszczony przez kolejne pożary w latach 1550 i 1599. Bryłę ratusza dopełnia sąsiednia renesansowa dzwonnica postawiona w okresie 1656 – 61. W południowej części placu wyróżnia się kościół ewangelicki ze sporą kopułą, zbudowany na planie krzyża greckiego. Po przeciwnej stronie jest Urząd Miasta Lewoczy mieszczący się w dawnym XVII-wiecznym Domu Handlowym, zwanym także Waaghasuem. W sąsiedztwie stoi empirowy Dom Żupny (Župný dom), zaprojektowany w latach 1806 – 26, uważany za najpiękniejszy w całych ówczesnych Węgrzech. Szczególnie urokliwe są jednak patrycjuszowskie kamieniczki okalające plac Mistrza Pawła, niegdyś należące do słynnych rodów magnackich. Spośród nich wyróżnia się renesansowy dom Turzonów na wschodniej pierzei placu. Inną niezwykle interesującą kamienicą jest dom Már­iássych na południowo-zachodniej pierzei, z przepięknym dziedzińcem arkadowym. Sąsiaduje z nim późnogotycki dom Krupków, ozdobiony malowidłami z XVI w. Poniżej domu Máriássych usytuowane jest dawne gimnazjum ewangelickie, w którym obecnie znajduje się ekspozycja Muzeum Spiskiego poświęcona malarstwu Spiszu. Warto wiedzieć, że dom nr 20 mieścił niegdyś pracownię Mistrza Pawła z Lewoczy, teraz ulokowana jest tutaj ekspozycja Muzeum Spiskiego poświęcona życiu i twórczości słynnego rzeźbiarza. Ciekawym obiektem jest XVI-wieczna klatka hańby (obok ratusza), w której publicznie piętnowano przestępców, w tym również kobiety podejrzanej konduity. Z tym miejscem wiąże się barwna legenda, która stała się kanwą dla wciąż przedstawianego w Lewoczy widowiska historycznego.

W centralnej części placu Mistrza Pawła stoi jeden z najznakomitszych na Spiszu kościołów, z kilkunastoma cennymi ołtarzami. Kościół farny św. Jakuba powstał na miejscu XIII-wiecznej budowli sakralnej, budowany w okresie 1330 – 50 aż do lat 70. XIV w.

Wnętrze, w którym zachowało się tyle średniowiecznych ołtarzy szafiastych, jest ewenementem na skalę światową. Do najcenniejszych dzieł sztuki sakralnej na Spiszu należy ołtarz św. Jakuba powstały w pracowni Pawła z Lewoczy w latach 1508 – 10 (malunki dokończono w 1517 r.). Sam mistrz ołtarz zaprojektował, harmonijnie wkomponowując dzieło w strukturę gotyckiego prezbiterium, oraz wyrzeźbił główne postacie. Kunszt widoczny przy wykonaniu ornamentyki pokazuje, jak doskonałym zespołem dysponowała pracownia Pawła z Lewoczy, którego uczniowie kontynuowali dzieło mistrza niemal przez całe stulecie. Również autorstwa Mistrza Pawła jest ołtarz św. Janów, zamówiony w 1520 r. przez znakomitego humanistę Jana Henckela, proboszcza lewockiego. Ołtarz św. Anny, również z pracowni Pawła z Lewoczy, także renesansowy, powstał jeszcze przed 1516 r. Ołtarz św. Mikołaja – choć dokładna data jego powstania nie jest znana, a dzisiejszy wygląd nie odpowiada pierwowzorowi – pochodzi z tej samej pracowni. Być może główna figura ołtarza, wyrzeźbiona prawdopodobnie ok. 1360 – 70 r., została przeniesiona z innego kościoła (zniszczonego w średniowieczu), zlokalizowanego na południe od ówczesnych murów miejskich, właśnie pod wezwaniem św. Mikołaja. Obecny ołtarz pod tym wezwaniem zbudowano i poświęcono w 1731 r. Znacznie wcześniej, bo w latach 1495 – 1500, powstał ołtarz św. św. Piotra i Pawła pochodzący z pracowni rzeźbiarskiej istniejącej w Lewoczy przed przybyciem Mistrza Pawła. W tej samej pracowni powstał ciekawy ołtarz Matki Bożej Śnieżnej, zwany również ołtarzem Trzynastu Spiskich Miast, a upamiętniający spotkanie Jagiellonów z 1494 r. Jednym z najstarszych zachowanych ołtarzy jest natomiast ołtarz św. Katarzyny z tryptykiem należącym do najstarszych malowideł na Słowacji, zamieszczonym na predelli. Powstały ok. 1400 r., przedstawia Chrystusa na tronie między aniołami. Widać na tych malowidłach wpływy wschodniej ikony.

Wnętrze kościoła św. Jakuba kryje również wiele fresków z XIV i XV w., o ogromnej wartości historycznej i artystycznej. Najstarsze z nich, odkryte w prezbiterium za głównym ołtarzem, powstało – jak się przyjmuje – jeszcze przed 1350 r.

Miasto było ufortyfikowane już w XIII w., początkowo tylko drewnianą palisadą, szybko jednak dobudowano baszty z bramami. W 1410 r. wzniesiono mury miejskie, których fragmenty można podziwiać do dzisiaj od strony wschodniej, przy wjeździe do centrum Lewoczy. Jedną z takich bram, umożliwiających niegdyś wjazd do miasta, jest dobrze zachowana Brama Koszycka, przez którą ul. Koszycką wchodzimy do Starego Miasta. Jedna z baszt mieści unikatowe Muzeum Niewidomych.

Góra Maryjna – kult maryjny w Lewoczy sięga XIII w. i epizodu z najazdów tatarskich, kiedy na Górze Maryjnej stało grodzisko. Schronili się w nim mieszkańcy miasta podczas tatarskiej napaści, a z wdzięczności za ocalenie postawili kaplicę, przebudowaną w początkach XV w. na gotycki kościółek. Dzisiejsza świątynia pochodzi z początków XX w. W okresie powojennym pielgrzymki do Lewoczy stały się elementem działalności opozycyjnej. W pielgrzymkach uczestniczył również Jan Paweł II, jeszcze jako młody kapłan, a później jako arcybiskup krakowski.

Muzeum Spiskie (Spišské múzeum), Nám. Majstra Pavla 40, powstałe w 1884 r. z inicjatywy Spiskiego Towarzystwa Historycznego, gromadzi zbiory dotyczące przeszłości, historii sztuki i rzemiosła oraz etnografii Spiszu i Lewoczy. Początkowo mieściło się w gotyckim domu, tzw. Stallungu, przy ul. Masarskiej, ale w roku 1955 ekspozycja historyczna została przeniesiona do ratusza (czynne codz., prócz pn., V – X: 9.00 – 17.00, XI – IV: 8.00 – 16.00).