Koszyce

Jest to drugie po Bratysławie miasto Słowacji (235 tys. mieszkańców). Jako siedziba kraju wschodniosłowackiego jest historyczną, administracyjną, gospodarczą oraz kulturalną i naukową stolicą regionu. Niegdyś najważniejsze miasto na „Górnych Węgrzech”, leży dziś zaledwie 24 km od granicy słowacko-węgierskiej. To tutaj mieszały się od zawsze wpływy słowackie, niemieckie i węgierskie, ruskie i polskie. Swoją pozycję Koszyce zawdzięczają korzystnemu położeniu przy głównym trakcie północ – południe.

Pierwsza pisemna wzmianka o miejscowości pochodzi z 1230 r. W 1290 r. Koszyce otrzymały prawa miejskie. Z tamtych czasów zachował się do dziś wczesnogotycki kościół dominikański w zachodniej części śródmieścia. Od końca XIII w. odbywały się już w mieście jarmarki, gdzie sprzedawano towary pochodzące m.in. z Krakowa, z Prus i miast nadbałtyckich. Na początku XIV w. starający się o tron węgierski Karol Robert darowuje Koszyce, wbrew ich mieszkańcom, swemu palatynowi Amadejowi Abie. Ten jednak wkrótce wypowiada posłuszeństwo królowi, co mieszczanie skwapliwie wykorzystują i w 1311 r. wywołują zamieszki, w których Aba ginie. W 1347 r. Koszyce stały się wolnym miastem królewskim, a w 1369 r. jako pierwsze miasto w Europie otrzymały własny herb, przedstawiający ukoronowanego lwa otoczonego liliami andegaweńskimi, co zapewne nawiązuje do wdzięczności, jaką okazywali Koszycom władcy z rodu Anjou za opowiedzenie się po stronie Karola Roberta w jego wojnie z magnatami. Koszyce były głównym ośrodkiem Pentapolis, czyli związku pięciu miast wschodniej Słowacji (Koszyce, Preszów, Bardiów, Sabinów i Lewocza). W XIV w. uważano je za drugie po Budzie miasto Królestwa Węgierskiego.

Bogate związki Koszyc z Polską kształtowały się na dwu płaszczyznach. Jedną z nich był handel – podstawa bogactwa miasta. Bliskie kontakty łączyły Koszyce z Krakowem, z którym słowackie miasto zawarło w 1324 r. układ o partnerstwie. Drugą płaszczyzną była polityka. To właśnie w Koszycach w 1374 r. została podpisana ugoda między królem węgierskim i polskim Ludwikiem Andegaweńskim a polską szlachtą, na mocy której sukcesję tronu krakowskiego zapewniono Jadwidze. Za to ustępstwo szlachta otrzymała szereg przywilejów, m.in. zwolnienie z niektórych podatków. Ten tzw. przywilej koszycki rozpoczął dwuwiekowe związki dynastyczne polsko-węgierskie.

W 1556 r. prawie całe miasto zniszczył wielki pożar, po którym rozwój Koszyc został zahamowany, do czego dodatkowo przyczyniły się osłabienie pozycji mieszczaństwa w regionie oraz walki z Turkami czy rozgrywki Zápolyów z Habsburgami. Na przełomie XVIII i XIX w. po stłumieniu powstań antyhabsburskich miasto podźwignęło się z upadku. Równolegle postępował także znaczny wzrost wpływów węgierskich. Na początku XIX w. Koszyce zostały siedzibą biskupstwa. Nowy etap rozwoju gospodarczego nastąpił po połączeniu Koszyc linią kolejową z Miszkolcem i Budapesztem w 1860 r., a 10 lat później – z Boguminem. Po II wojnie światowej Koszyce stały się wielkim centrum przemysłowym, akademickim i naukowym, a także handlowym i turystycznym. Centrum miasta w 1981 r. zostało zamienione na rezerwat historyczno-architektoniczny.

Wizytówką miasta i najpiękniejszym jego zabytkiem jest wspaniała katedra św. Elżbiety. Jedyna tej klasy w regionie świątynia gotycka wybudowana została ok. 1380 r. w miejscu dawniejszego kościoła z XIII w. Charakterystyczna strzelista sylweta świątyni z dwiema nierównej wysokości wieżami stanowi najwyrazistszy wyróżnik rynku. W kościele znajduje się krypta Franciszka II Rakoczego, w której w 1906 r. umieszczono jego szczątki. Główny gotycki ołtarz św. Elżbiety pochodzi z lat 1474 – 77 i na skrzydłach ozdobiony jest 48 unikatowymi malowidłami tablicowymi. Obok katedry stoi kaplica św. Michała, wzniesiona w końcu XIV w. jako kaplica cmentarna. Całości dopełnia Urbanowa Wieża – wolno stojąca XIV-wieczna dzwonnica, przebudowana w stylu renesansowym w 1628 r. W wieży znajduje się dzwon Św. Urban odlany w 1557 r.

Inne zabytki warte wspomnienia to klasztor jezuitów i kościół św. Trójcy, nazywany też uniwersyteckim, wybudowany w latach 1671 – 84 wg wzoru kościoła Il Gesu w Rzymie, klasztor i kościół franciszkański, wybudowany w XIV w. przy murach miejskich od strony północno-wschodniej, klasztor dominikanów i kościół Najświętszej Marii Panny, najstarszy w mieście, wzniesiony ok. roku 1290 i przebudowany w stylu barokowym na początku XVIII w., kościół na Kalwarii, wybudowany za miastem w stylu barokowym w 1737 r., podobnie jak stacje drogi krzyżowej, klasycystyczne kościoły ewangelicko-augsburski i kalwiński, drewniany XVIII-wieczny kościół greckokatolicki oraz synagoga
z 1927 r., obecnie Dom Sztuki.

Przy wrzecionowatym, typowo północnowęgierskim rynku (ul. Hlavná) zobaczyć nam przyjdzie pod nr. 59 XVIII-wieczny ratusz, pod 65 tzw. dom Lewocki, czyli gotycką kamienicę wzniesioną przez Aleksandra Turzona i w 1542 r. podarowaną miastu Lewocza, Pałac Rakoczego (nr 88).

Z dziejów koszyckiego piwowarstwa

Księgi miejskie Koszyc przechowały wiele informacji związanych ze złocistym napojem. W roku 1426 otrzymały Koszyce prawo do wyrobu i sprzedaży piwa w promieniu mili od miasta. Przywilej ten potwierdzali kolejni królowie, a król Ferdynand Habsburski w 1528 r. rozszerzył owo prawo do 2 mil. Znane są nazwiska miejskich słodowników oraz dzieje cechu piwowarów. Ten cech jednak nie rozwinął się zbytnio w Koszycach, niemniej miasto silnie trzymało w swym ręku monopol na warzenie. Miejski browar mieścił się przy ul. Piwowarskiej. Od XVI w. księgi miejskie wzmiankują o specjalnych urzędnikach, którzy kontrolowali całość produkcji i sprzedaży w mieście.

Przez całe XVII stulecie miasto walczyło z okoliczną szlachtą o utrzymanie przywileju na wyłączne warzenie piwa w okolicy. Dodatkowym problemem były rozmaite wojska, cesarskie i antyhabsburskie, które nie respektowały praw i przywilejów miasta do warzenia piwa. W zapisce miejskiej z roku 1634 znajdziemy informacje o wpływie rady miasta na ceny piwa, które obniżano na wesela, dla chorych czy dla patrycjatu, jednocześnie pozwalając warzyć piwo w domu na własne potrzeby. Dużym problemem w tym czasie była także kiepska jakość koszyckiego piwa. Domagano się zwiększenia przywozu lepszego piwa z Bardiowa oraz z osady Myslava, które już od dawna nielegalnie rozprowadzano w mieście. Mimo tych przeciwności wpływy do miejskiej kasy w XVII w. z wyszynku piwa dorównują wpływom ze sprzedaży wina.

Na początku XVIII w. Koszyce doczekały się wreszcie swego cechu piwowarskiego, a pierwszy statut cechowy potwierdził w 1721 r. cesarz Karol VI. Wschodniosłowackie Muzeum w Koszycach przechowuje godło cechowe przedstawiające źdźbło jęczmienia. Zresztą na XVIII stulecie przypada najlepszy okres dla browaru miejskiego – bywały lata, kiedy przynosił on zyski w wysokości zawrotnej sumy 20 tys. zł rocznie.

W ciągu XIX w. w mieście działało pięciu browarników i słodowników. Jednak w połowie wieku tylko dwa przedsiębiorstwa zdołały utrzymać się na rynku – były to browary Jana Bayera i Jozefa Lepescha. Po śmierci tego ostatniego w 1910 r. jego zakład przejęła konkurencja i w ten oto sposób Koszyce doczekały się jednego browaru, który w 1930 r. produkował przeszło 70 tys. hl piwa. Dobrze prosperujący zakład przetrwał II wojnę światową i został znacjonalizowany. Jeszcze kilka lat temu produkty koszyckiego browaru Cassovar znane były na całej Słowacji. Dziś po browarze zostały ruiny i zgliszcza. Można je oglądać na południe od rynku – wystarczy jakieś 10 min spaceru. Jeśli uważnie się im przyjrzymy, być może znajdziemy jeszcze ślady po sklepie i firmowej knajpie. To smutne miejsce...