Szamanizm

Szamanizm jest zespołem wierzeń występującym na obszarze całej Syberii, w Azji Środkowej, a także, choć w mniejszym stopniu, wśród ludów innych obszarów geograficznych. Na trasie opisanego  w tym przewodniku szlaku jego ślady odnajdziemy w Buriacji i innych regionach Syberii oraz w Mongolii. Większość badaczy nie uznaje szamanizmu za religię ze względu na brak sprecyzowanej doktryny i organizacji. Wierzenia, które składają się na szamanizm, nie są jednolite. Każde plemię czy lud posiada swój panteon bóstw, swoją mitologię i postaci mityczne, wreszcie odrębną obrzędowość, niemniej jednak można wyróżnić pewne cechy wspólne dla wszystkich tych kultów.

Szamanizm opiera się na założeniu, że wszystkie elementy przyrody, zarówno ożywionej, jak i nieożywionej, mają swojego ducha. Wszystkie te duchy mogą oddziaływać na życie człowieka. Dysponując odpowiednią mocą i umiejętnościami, można na nie wpływać, a tym samym do pewnego stopnia kierować ludzkim losem i przyrodą.

Podstawową funkcją szamana jest kontaktowanie się z duchami, czyli przenoszenie społeczności w inny, paralelnie istniejący świat sacrum. Szaman może też leczyć. Ponieważ przyczyną choroby jest zbłądzenie duszy, porwanie jej przez demona lub opętanie, szaman wyrusza w ekstatyczną podróż, aby duszę odszukać i sprowadzić na powrót do ciała chorego. Człowiek ma zresztą kilka dusz, różnie opisywanych przez poszczególne ludy. Zadaniem szamana jest także odprowadzanie duszy zmarłego do podziemi.

Według szamanistów wszechświat dzieli się na trzy światy: górny – niebo, środkowy – ziemia i trzeci – świat podziemny. Te z kolei składają się z wielu poziomów. Wszystkie światy połączone są osią kosmiczną, którą Buriaci nazywają Złotym Filarem. Oś kosmiczną wyobrażają sobie jako brzozę, po której bogowie schodzą na ziemię, a zmarli do podziemi. Tędy też dusza szamana przenika do innych światów. Niebo zwykle zamieszkują bogowie i herosi, podziemia zaś są siedzibą demonów. Ludzie nie są jedynymi mieszkańcami świata środkowego. Dzielą go z niezliczoną rzeszą duchów przyrody i pomniejszych bóstw. Granice miedzy tymi trzema poziomami są raczej płynne.

Istotnym elementem szamanizmu jest kult przodków. Wierzono, że los rodu i każdego człowieka w dużej mierze zależy od opieki zmarłych.  Pośmiertny los człowieka jest uwarunkowany pozycją społeczną za życia i rodzajem śmierci. Szamani,  głowy rodów, kowale czy osoby powszechnie szanowane po śmierci stają się duchami o dużej władzy, opiekunami rodów, bóstwami gór, jezior itp. Dusze  ludzi zmarłych przedwcześnie, samobójców lub obłąkanych mają małą moc, za to są wyjątkowo złośliwe i dokuczliwe.

Charakterystyczny dla tradycyjnych wierzeń syberyjskich jest kult ognia, w szczególności ogniska domowego. Duch ognia jest zarazem bóstwem opiekuńczym domostwa. Aby go nie obrazić, trzeba okazywać ogniowi należyty szacunek, stąd liczne zakazy – do ogniska nie wolno wrzucać odpadków, zalewać go wodą, przekraczać czy dotykać ostrymi narzędziami. Składane są mu też ofiary z jadła i napojów.

Plemiona syberyjskie żyjące z myślistwa, zbieractwa i pasterstwa niezwykłą wagę przykładają do kultu przyrody. Powodzenie myśliwego zależy od przychylności bóstwa lasu, rzeki bądź jeziora, stąd regularnie obrzędy ku ich czci. Prócz tego każdy myśliwy musi okazać szacunek dla zesłanych mu darów – upolowanej zwierzyny – urządzając symboliczny pochówek. Głowę, skórę, kości lub inne części ofiary umieszcza się na drzewie w naprędce skleconej platformie, a krew zasypuje ziemią. Obyczaj ten jest pozostałością archaicznej wiary w możliwość odrodzenia się zwierzęcia i wędrując przez bezkresną tajgę, wciąż można napotkać na tego typu pochówki.

Ciekawym elementem szamanizmu jest kult pewnych zwierząt – pozostałość dawnego totemizmu. Zwierzęta, które odgrywają istotną rolę w mitologii, uważane są za święte lub boskiego pochodzenia i z tego powodu specjalnie traktowane. Nie wolno na nie polować, zjadać ich czy wchodzić na ich miejsca lęgowe. Powszechne jest też przypisywanie stworzenia świata bóstwom w zwierzęcej postaci lub wyprowadzanie genealogii plemiennej od naszych mniejszych braci. Wydaje się, że dla obszaru całej Syberii w mniejszym lub większym stopniu wspólny jest kult niedźwiedzia, Buriaci wierzą bowiem, iż w przeszłości był on człowiekiem.