Buddyzm

Wyznawców buddyzmu spotkać można we wszystkich krajach przez które przebiega Szlak Transsyberyjski. Buddyzm w wersji tybetańskiej jest dominującą religią Mongolii i Buriacji, silną pozycję ma także w Chinach. 

Około 560 r. p.n.e. w Indiach narodził się Gautama z rodu Siakjów, zwany później Buddą (Przebudzonym). Po latach medytacji i ascezy doznał on oświecenia i wyruszył głosić swoją naukę.

Nauka Buddy opiera się na tzw. czterech szlachetnych prawdach:

1. prawda o cierpieniu – wszystko jest cierpieniem;

2. prawda o powstawaniu cierpienia – cierpienie to wynik pragnienia życia (czyli pragnienia rozkoszy, stawania się i przemijania);

3. prawda o zwalczaniu cierpienia – poprzez stłumienie pragnienia życia oraz wszelkich pożądań;

4. prawda o drodze do zniszczenia cierpienia – szlachetna ścieżka złożona z ośmiu elementów (należyta intuicja, należyte postanowienie, należyte słowo, należyty czyn, należyte życie, należyte dążenie, należyte pamiętanie, należyta medytacja).

W pierwotnym buddyzmie nie było mowy o bogu. Można powiedzieć, iż w początkach swojego istnienia nie był on religią, ale prądem filozoficznym głoszącym intensywny wysiłek na drodze do samodoskonalenia. Budda głosił koncepcję sansary – koła wcieleń i karmy – swoistego potencjału, który każdy człowiek wypracowuje sobie w ciągu kolejnych istnień i który wpływa na jego kolejne inkarnacje. Jest to więc koncepcja całkowitej odpowiedzialności człowieka za swoje czyny i nie ma w niej miejsca na ingerencję bóstw.

Chociaż według nauki Buddy wszyscy ludzie są równi, to jednak różnią się stopniem zaawansowania w dojściu do oświecenia. Społeczność buddyjska podzieliła się więc na mnichów i ludzi świeckich. Liczba mnichów była często bardzo duża – na niektórych obszarach dochodziło do tego, że aż jeden na pięciu mężczyzn poświęcał się życiu klasztornemu. Wszystkich wyznawców obowiązywał zakaz zabijania żywych istot, kłamstwa, złodziejstwa, dopuszczania się niedozwolonych stosunków płciowych i używania napojów odurzających. Dodatkowo mnichom nie wolno było jeść w zakazanych porach, tańczyć, słuchać muzyki i brać udziału w widowiskach, nosić ozdób, leżeć wygodnie oraz posiadać pieniędzy.

W ciągu wieków buddyzm obrastał otoczką obrzędowości i mitów – powstał kult, a sam Budda awansował do rangi boga. Wyodrębniło się wiele szkół i kierunków buddyzmu, wśród nich dwa główne: mahajana (północne rejony Azji) oraz hinajana (Azja Południowo-Wschodnia i Sri Lanka).

W panteonie buddyjskim najważniejsze miejsce nie przypada bynajmniej Wielkiemu Buddzie, założycielowi buddyzmu, lecz przede wszystkim Buddzie Maitrei oraz Buddzie Amitabhie, za którymi następował Awalokiteśwara (Kuan-in) – bodhisattwa mający według wyobrażeń Chińczyków  płeć kobiecą,  reprezentujący moc miłosierdzia.

Do Chin buddyzm dotarł w połowie I w. n.e. Do części północnej kraju wkroczył w postaci przejętej od irańskiego ludu Choton – mnisi buddyjscy wędrowali z karawanami Jedwabnym Szlakiem. Niezależnie od tego do południowych Chin dotarł drogą morską przez Ocean Indyjski.

Sukces odniesiony przez buddyzm w Chinach wynikał po części z dezintegracji społecznej. Wiek III i IV były czasem osłabienia władzy centralnej, wojen, najazdów barbarzyńców oraz migracji ludności. Buddyzm z ideą nieuniknionego cierpienia odpowiadał na powstające w tym czasie pytania i wątpliwości. Niższe warstwy społeczeństwa szukały w buddyjskich klasztorach opieki i schronienia, wyższe zaś interesowały się głównie buddyjską filozofią .

Pomiędzy światopoglądem Chińczyków a założeniami buddyzmu istniały znaczne różnice. Podczas gdy dla buddystów życie było pasmem cierpień, Chińczycy widzieli je jako cenny dar oraz źródło radości i przyjemności. Doktryna buddyjska podkreślała znaczenie indywidualizmu, co kłóciło się z kolektywistycznym duchem chińskim. Buddyzm odwracał uwagę od tego świata, z kolei Chińczycy mieli tendencje do koncentrowania się na nim. Mnisi buddyjscy odmawiali również składania hołdu cesarzowi. Z drugiej strony buddyzm podejmował wątki, którym tradycja chińska nie poświęcała uwagi, takie jak świat niewidzialny, śmierć i przyszłe życie. Kwestie te absorbowały Chińczyków między innymi ze względu na rozwinięty kult przodków.

Buddyzm nie tylko powiększał sferę swoich wpływów, lecz także ulegał zmianom jakościowym – nabierał cech chińskich, przesiąkał filozofią taoizmu oraz konfucjańskimi normami i wymaganiami. Dla wielu Chińczyków z nauki o indywidualnym zbawieniu przekształcił się w religię modlitw i wezwań.

Dwoma najwcześniejszymi ośrodkami buddyjskimi w Chinach były klasztory Pengczeng oraz Lojang. Istniały one już w II w. n.e.

Tao-an (312 – 385) stanął na czele stworzonej przez siebie wspólnoty w Siangjangu, gdzie opracował regulamin swojego klasztoru – z tego powodu uważany jest za założyciela sanghi (buddyjskiego zakonu) na terenach chińskich. Zapoczątkował on również kult Buddy Maitrei (Buddy Czasu Przyszłego), który zyskał w Chinach dużą popularność. W klasztorze Tung-ling-sy zapoczątkowany został kult Buddy Amitabhy, zamieszkującego Zachodni Raj – wyobrażenie idealnego społeczeństwa. Idea Zachodniego Raju zamieszkiwanego przez bogów i nieśmiertelnych obecna była w Chinach już przed pojawieniem się tu buddyzmu, dlatego znalazła szeroki oddźwięk wśród wyznawców.

W czasach panowania cesarza Wu (502 – 549) z dynastii Liang, na południu kraju buddyzm został uznany za religię państwową, co stworzyło mu doskonałe warunki do rozwoju. Na północy pod koniec VI w. istniało już 40 tys. klasztorów, w których żyło 3 mln mnichów i nowicjuszy. Buddyzm zaczął wnikać do obrzędowości chińskiej. Najpełniejszy rozwój buddyzmu w Chinach przypadł w czasach panowania dynastii Tang (618 – 907).

Wydane w IX w. dekrety znacznie osłabiły pozycje buddyzmu
w Państwie Środka. Zamknięto i zburzono wiele klasztorów, ich majątki przeszły w ręce władz lub prywatnych właścicieli, skonfiskowano część przedmiotów kultu. Od mnichów wymagano posiadania odpowiednich dyplomów. Chociaż
w wieku XIII podczas mongolskiego panowania w Chinach wzmocniła się pozycja lamaizmu, buddyzm chylił się powoli ku upadkowi. Przyczyniło się do tego umocnienie pozycji taoizmu, a także mniejszy napływ buddystów z Indii, gdzie z kolei postępował proces islamizacji.

Do Tybetu buddyzm dotarł w VII w. i stworzył tu specyficzną odmianę – buddyzm tybetański lub wadżrajanę („diamentowy wóz”), zwany także lamaizmem i sektą żółtych czapek. Wypierając miejscową religię bon, przejął od niej wiele elementów, zwłaszcza tych dotyczących magii.

Różnica między klasycznym buddyzmem indyjskim a lamaizmem tkwi w bardzo rozbudowanej stronie obrzędowej i demonologii. Obok łagodnych Buddów i Bodhisattwów istnieje liczne grono groźnych demonów, tzw. obrońców religii. Powszechnym zjawiskiem jest kult duchów gór, lasów itp. Lamaizm podkreśla znaczenie przewodników duchowych –  lamów (stąd nazwa  religii).

Z górzystego Tybetu lamaizm rozprzestrzenił się na stepy Mongolii i Buriacji. W państwie koczowników od XVI w. lamaizm stał się religią państwową. Władca mongolski Ałtan-chan wymógł na Dalajlamie III zmiany pozwalające dostosować lamaizm do warunków życia koczowników-pasterzy. Zezwolono na jedzenie  mięsa, a tym samym na zabijanie zwierząt, w zamian zaprzestano krwawych ofiar i kultu wizerunków przodków. Wkrótce lamaizm stał się stałym elementem kultury Mongołów i Buriatów. Wzbogacił się też o elementy ich tradycyjnej religii – szamanizmu.