Prawosławie

Na naszym szlaku prawosławie napotkamy przede wszystkim w Rosji, jednak jeszcze do niedawna istniały grupy wyznaniowe tej religii w Chinach (obecnie Kościół prawosławny w tym kraju działa nielegalnie). 

Określenie „prawosławny”, znaczy tyle, co „ortodoksyjny”, czyli prawowierny (ortho – prawdziwy, doksa – wiara, nauka).

Opisując historię prawosławia, należy zacząć od samego początku chrześcijaństwa, kiedy stanowiło ono jeden pień. Z biegiem czasu utworzyły się dwa główne centra chrześcijańskie – Rzym i Bizancjum. Rozwijająca się w dwu różnych kręgach kulturowych religia, zaczęła dzielić się coraz bardziej. Różnice dotyczyły nie tylko kwestii doktrynalnych i stosunku do władzy świeckiej. Dochodziła do tego odmienna liturgia i w innym kierunku podążająca myśl filozoficzna. Ostateczne rozdzielenie prawosławia i Kościoła katolickiego dokonało się w 1054 r., kiedy papież Leon IX wykluczył patriarchę Konstantynopola za odrzucenie dogmatów przyjętych przez katolików na soborze w Nicei (787 r.).

Od początku tak Rzym, jak i Bizancjum prowadziły intensywną działalność misyjną. Strefa wpływów Kościoła wschodniego objęła między innymi Ruś Kijowską, która przyjęła chrzest w roku 988. Kiedy w 1453 r. muzułmanie zdobyli Konstantynopol, chrześcijaństwo na Rusi było już głęboko zakorzenione i właśnie tam zaczęło kształtować się centrum świata prawosławnego. Niewola Konstantynopola, najazdy Mongołów na Ruś i wreszcie przeniesienie stolicy do Moskwy to czynniki, które zaważyły na ostatecznym oddzieleniu rosyjskiego i greckiego prawosławia. Odtąd Moskwa prowadziła samodzielną politykę religijną, a w 1498 r. utworzono patriarchat moskiewski. Niedługo później rozpowszechniła się koncepcja Moskwy jako „trzeciego Rzymu” i zarazem ostatecznej stolicy prawowierności. Myśl ta pokutowała przez wiele lat, pogłębiając przepaść między prawosławiem i katolicyzmem, zacieśniając związek religii z państwem
i wpływając na politykę Rosji.

W dziejach prawosławia rosyjskiego nie obeszło się bez konfliktów i rozłamów. Jeden z nich (1653r.) do­pro­wadził do odłączenia się wspólnot staroobrzędowców. Powodem były reformy liturgiczne wprowadzone przez patriarchę Nikona. Prześladowani staroobrzędowcy uciekali w różne strony świata, m.in. na Syberię.

W I poł. XVIII w. car Piotr I zlikwidował patriarchat, który zastąpił Świętym Synodem. Reformy te miały na celu jeszcze większe uzależnienie Cerkwi od państwa, niestety doprowadziły do kryzysu prawosławia. Tuż przed rewolucją październikową postanowiono przywrócić patriarchat, niestety późniejsze wydarzenia uniemożliwiły przeprowadzenie jakichkolwiek reform. Rozpoczęły się prześladowania na masową skalę, konfiskaty majątków, antyreligijna agitacja, komuniści zachowali jednak okrojoną i całkowicie podległą hierarchię kościelną. Cerkiew podzieliła się więc na części – oficjalną, sterowaną przez organy rządzące, i podziemną, działającą nielegalnie i często na wygnaniu. Po upadku reżimu podział ten pozostał, gdyż okazało się, że znaczna część biskupów i księży miała powiązania z KGB. Do dziś trwa spór, kto jest prawomocnym spadkobiercom rosyjskiego prawosławia – ci, którzy zdradzili, ale trwali na miejscu, czy ci, który zdecydowanie odrzucili komunizm, lecz opuścili Rosję i wiernych.

Dziś prawosławie przeżywa wielkie odrodzenie. Rząd obdarza Cerkiew licznymi przywilejami, licząc na poparcie z jej strony, jako że ma ona coraz więcej do powiedzenia na arenie politycznej. Odnawia się cerkwie, buduje nowe świątynie, klasztory znów dają schronienie mnichom i mniszkom. Szczególnie wyraźnie widać to w stolicy.

Doktryna prawosławia jest bardzo zbieżna z katolicką. O odmienności tych religii decyduje raczej liturgia i narosłe z czasem obyczaje. Niemniej jednak istnieje parę znaczących różnic doktrynalnych. Prawosławie nie uznaje:

• pochodzenia Ducha Św. od Ojca i Syna (filioque);

• pierwszeństwa apostoła Piotra w stosunku do innych apostołów;

• prymatu papieża jako namiestnika Chrystusa na ziemi (a także nieomylności papieża);

• czyśćca;

• niepokalanego poczęcia Najświętszej Marii Panny;

• wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny (dogmat ogłoszony
w 1950 r.).

Rok liturgiczny podzielony jest licznymi świętami. Tak jak w katolicyzmie najważniejsza jest Wielkanoc poprzedzona Wielkim Postem (40 dni) i Wielkim Tygodniem. Prócz tego Cerkiew obchodzi 12 głównych świąt:

• Narodzenie Matki Bożej (21.09);

• Podwyższenie Krzyża Świętego (27.09), na pamiątkę odnalezienia w Jerozolimie relikwii Krzyża przez cesarzową Helenę;

• Wprowadzenie Matki Bożej do świątyni (4.12);

• Boże Narodzenie (6.01);

• Spotkanie Pańskie (15.02) na pamiątkę ofiarowania Jezusa w świątyni;

• Zwiastowanie (7.04);

• Niedziela Palmowa (ruchome);

• Wniebowstąpienie Pańskie (40 dni po Wielkanocy);

• Zstąpienie Ducha Świętego (Pięć­dziesiątnica);

• Przemienienie Pańskie (19.08);

• Zaśnięcie Najświętszej Bogurodzicy (28.08).

Wnętrze cerkwi prawosławnej różni się znacznie od wnętrz, do jakich przywykliśmy w katolickich kościołach. Dzieli się na trzy części – przedsionek, część środkową, będącą miejscem dla wiernych, i ołtarz (prezbiterium) zasłonięty ikonostasem przed wzrokiem grzeszników. Ołtarz skierowany jest zawsze na wschód – w stronę Jerozolimy. Ikonostas składa się z szeregu ikon tworzących coś w rodzaju parawanu. Za nim ukryty jest Tron Boży (prestoł), a pod nim relikwie, stół ofiarny (żertwiennik) oraz ikona. Tam też dokonuje się sakramentu przemienienia. Za ikonostas wiedzie troje drzwi: środkowe – tzw. carskie wrota i dwoje drzwi z boku. Do niedostępnej części cerkwi wejść może tylko kapłan i jego pomocnicy. Podczas mszy kapłan stoi przodem do ołtarza, a w stronę wiernych zwraca się tylko wtedy, kiedy wygłasza kazanie. W trakcie sakramentu przemienienia uchyla się carskie wrota. Jest to jedyny moment, kiedy wierni mogą zobaczyć boską część cerkwi.

Ważną rzeczą w świątyni jest ikona położona na specjalnym stoliku (anałoju). Księgi liturgiczne ściśle określają, jaka ikona powinna znajdować się w danym dniu na tym wyróżnionym miejscu.

Nabożeństwo w cerkwi trwa długo, nawet do kilku godzin. Zwykła niedzielna msza nie powinna być jednak dłuższa niż 2 godziny. Po wejściu do świątyni nie klęka się, zamiast tego oddaje się pokłon ikonie i zapala świeczkę. Większość wiernych wysłuchuje mszy stojąc. Ławek w cerkwi jest niewiele i są zarezerwowane dla starszych osób.

Z uwagi na zakres tematyczny tego przewodnika warto wspomnieć parę słów o prawosławiu w Chinach.  Pojawiło się ono w XVII w. za sprawą rosyjskich misjonarzy. Ze względu na wielką rozbieżność obu kultur i mentalności obu narodów, chrześcijaństwo nie odniosło w Azji Wschodniej wielkiego sukcesu. Mimo to w 1957 r. patriarchat moskiewski nadał Cerkwi w Chinach status autonomii. Skupiała ona wtedy ok. 20 tys. wiernych. Od 1966 roku Kościół prawosławny w Chinach zszedł do podziemi. Trudno doszukać się jakichkolwiek danych na jego temat.