Polscy archeolodzy badają Ptolemais

Polskie badania topograficzne w Ptolemais podjęto w 2002 r. w celu sporządzenia szczegółowego planu miasta, którego brakowało badaczom zajmującym się urbanistyką grecko-rzymską w Cyrenajce. Wcześniej naukowcy korzystali z ogólnych, ale niepozbawionych precyzji szkiców braci Beechey z lat 20-tych XIX w, prac G.R.H. Wrighta z końca lat 50-tych XX w., które w nieznacznym stopniu uzupełnił S. Stucchi na podstawie włoskiej i brytyjskiej dokumentacji archeologicznej.

Polskie badania prowadzone są na dwóch płaszczyznach. Pierwsza z nich obejmuje prace topograficzne zmierzające do sporządzenia szczegółowego planu miasta.

„Ze względu na wykorzystanie nowoczesnych technik geodezyjnych i geofizycznych stanowią one nową jakość w dziedzinie topografii antycznej, a ponadto toczą się na terenie miasta, którego ruiny zostały oszczędzone przez późniejszych osadników arabskich, włoskich i libijskich i rysują się wyraźnie w terenie, dając nam wyjątkowy obraz Ptolemais od czasów hellenistycznych aż po kres świata antycznego w VII w. n.e.” – mówił dr Jerzy Żelazowski z Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego.

Jak zauważyła dr Monika Rekowska - Ruszkowska ważnym źródłem informacji o mieście okazała się dokumentacja sporządzana przez podróżników, którzy w XIX w. mieli okazję odwiedzić miasto i oglądać budowle w stanie nierzadko znacznie lepszym od obecnego.

„Ptolemais, rozległe miasto we wschodniej Libii, słynne z rozciągających się na przestrzeni 250 ha ruin wspaniałych antycznych budowli było celem podróży już od XVIII wieku. Wśród kilkunastu podróżników na wyróżnienie zasługuje kilku takich, w których relacjach zarejestrowane są zabytki dziś nierzadko kompletnie zniszczone lub w swym planie nieczytelne” – mówi dr Rekowska – Ruszkowska. "Kapitan Brytyjskiej Admiralicji Fryderyk William Beechey oraz jego brat, architekt Henry William Beechey w latach 1821 - 1822 odbyli podróż z Trypolisu do Derny, szczegółowo ewidencjonując wszystkie zwiedzane po drodze nadbrzeżne miasta. W rezultacie ich podróży, w Londynie w 1828 r. ukazała się publikacja Proceedings of the Expedition to Explorer the Northern Coast of Africa from Tripoli Eastward, osławiona jako a most exhaustive work about Cyrenaica" – dodaje badaczka.

Ich plany, rysunki i opisy uzupełniają informacje uzyskiwane przy pomocy współczesnych technologii, do których zaliczyć należy między innymi fotografie latawcowe terenu miasta, wykonywane od 2006 r. przez Mirona Bogackiego. Technika fotografowania z latawca pochodzi z XIX wieku. Od początku była wykorzystywana przez archeologów do uzyskiwania efektownych i użytecznych zdjęć stanowisk archeologicznych.

"Zdjęcia latawcowe terenu miasta Ptolemais wykonane w latach 2006-2008 stanowią ważną cześć badań topograficznych, ułatwiają analizę pomiarów geodezyjnych i geofizycznych oraz weryfikacje planów poszczególnych budowli – mówi Miron Bogacki, autor zdjęć wykonanych w Ptolemais. - Jednoczesnie wykonywane w różnych porach roku i w różnym natężeniu światła odsłaniają one elementy zabudowy miasta niewidoczne w terenie. Technika łączenia zdjęć pionowych i wpisywania ich w siatkę geodezyjną pozwala na opracowanie widoku z powietrza całego miasta, skorelowanego z planem topograficznym".

W Ptolemais podczas prac archeologicznych zastosowano na dużą skalę metody geofizyczne opracowane przez dr. hab. Krzysztofa Misiewicza. Badania geofizyczne jako pomiary geoelektryczne i magnetyczne prowadzone są w Ptolemais od 2005 r. Objęły obszar ok. 18 hektarów, głównie wewnątrz murów miejskich.

"Za pomocą metod nieinwazyjnych można było zweryfikować większość hipotez dotyczących rozplanowania miasta oraz zlokalizować szereg budowli o charakterze publicznym, m.in. świątynie, bazyliki chrześcijańskie, pozostałości systemu doprowadzania i odprowadzania wody oraz budynki o charakterze prywatnym – opowiada dr hab. Misiewicz. - Dzięki uzyskaniu środków z Fundacji na rzecz Nauki Polskiej oraz skorzystaniu z urządzeń będących w dyspozycji Instytutu Archeologii i Etnologii PAN jesteśmy przygotowani do wykonania mapy całego miasta( ok. 180 ha tylko w obrębie murów miejskich). Będzie to pierwsze tego rodzaju przedsięwzięcie obejmujące w pełni kompleks zabudowy zachowany na obszarze jednej ze stolic świata antycznego".

Polskie badania topograficzne w Ptolemais prowadzone są w ujęciu historycznym i interdyscyplinarnie, przy wykorzystaniu wszystkich dostępnych materiałów źródłowych i różnych metod badawczych. Dobrze pokazują to zaprezentowane przez Wiesława Małkowskiego badania rzymskiego akweduktu miasta, którego przebieg śledzony jest przy wykorzystaniu różnych metod prospekcji terenowej.

Konsekwencją sporządzania dokumentacji topograficznej w całym mieście jest zainteresowanie polskich badaczy stanem zachowania nie tylko architektury, ale i innych zabytków na obszarze Ptolemais. Jak wskazał Faraj Abdukarim Omran Tahir, dyrektor miejscowego muzeum, polscy archeolodzy wydatnie pomogli służbom libijskim w zebraniu fragmentów i konserwacji marmurowego sarkofagu przypadkowo odkrytego na terenie wschodniej nekropoli miasta, jak się później okazało, wtórnie wykorzystanego w nieznanej wcześniej wczesnochrześcijańskiej bazylice. Podobnie w trakcie badań topograficznych znaleziono w 2005 r. duży blok wapienny, na którym w okresie hellenistycznym zapisywano imiona należących do elity obywateli Ptolemais.

Polskie badania archeologiczne w Ptolemais prowadzone są na dwóch płaszczyznach. Oprócz badań topograficznych od 2001 r. regularnie prowadzone są wykopaliska we wschodniej części miasta, które szybko doprowadziły do odkrycia eleganckiej i dobrze zachowanej rezydencji, bogato dekorowanej mozaikami podłogowymi ze scenami mitologicznymi i malowidłami ściennymi. Jak podkreślił dr Jerzy Żelazowski, obecnie celem prac archeologicznych nie jest odsłonięcie jednego domu w Ptolemais, ale rozpoznanie zabudowy w całej insuli – w ograniczonym ze wszystkich stron ulicami kwartale miasta, w którym stopniowo archeolodzy odkrywają kolejne domy oraz liczne warsztaty rzemieślnicze pochodzące z różnych okresów istnienia miasta.

"Analiza zabudowy insuli wnosi wiele nowego do historii Ptolemais i odzwierciedla zjawiska, które są także widoczne dzięki badaniom topograficznym w skali całego miasta" – dodaje dr Żelazowski.